Francis Bacon vergeleek in 1620 de moderne wetenschapper met een bij. Een wetenschapper, aldus Bacon, is geen spin die van zijn eigen hersenkronkels een web bouwt zonder dat duidelijk is of hij daar de wereld mee kan vangen. En hij is ook geen mier die stomweg data verzamelt zonder idee over hoe je die data moet ordenen. Nee, de moderne wetenschapper is een bij. Hij maakt honing, een volstrekt nieuw product waarin de inbreng van de natuur en de inbreng van de bij zó innig met elkaar verweven zijn dat ze echt niet meer los van elkaar op zichzelf aan te wijzen zijn. Honing is de gekende natuur. Het is geen theoretisch model, geen software die – als een abstract spinnenweb – op een computer draait. En het is ook geen willekeurige verzameling big data die ergens in een database bewaard kan worden. De gekende natuur is onze begrijpelijke leefwereld – een product van wereldwijd samenwerkende weldenkende mensen. Een product dat voor ons is wat honing voor de bijen is.

Het is een mooie vergelijking die gemakkelijk verkeerd opgevat kan worden, omdat wij enerzijds nogal naïef over feiten denken en anderzijds veel te instrumenteel ingesteld zijn. Daardoor zien we over het hoofd wat onze universiteiten nu écht zo bijzonder maakt. Laat ik dat toelichten aan de hand van drie analogieën.

Op de eerste plaats kun je denken dat de honing die we produceren een theoretisch model van de werkelijkheid is. Dat model is niet de werkelijkheid zelf, maar is de blootgelegde ordentelijkheid van die werkelijkheid. En de droom van de wetenschap is het volkomen transparant weergeven van die orde. Daar dragen al onze publicaties aan bij, bibliotheken vol. Dankzij dit theoretische model zullen wij de werkelijkheid naar onze hand kunnen zetten. Dit is het klassieke verhaal: de universiteit produceert wetenschappelijke kennis. Het is een nogal naïef verhaal, omdat het ons en de wereld uit elkaar trekt op een manier die wat Bacon betreft bij honing juist niet mogelijk is. Het model van de wereld is immers niet het ding zelf. Het is niet meer dan een replica van de echte wereld.

We kunnen daarom op de tweede plaats misschien beter met een instrumentele interpretatie komen: wetenschappers produceren de middelen van bestaan van de menselijke soort. Bijen hebben honing nodig om te leven, en zo hebben mensen technologie nodig. Die technologie was lange tijd uiterst gebrekkig; vandaar de beroerde kwaliteit van leven tot ver in de negentiende eeuw. Maar dankzij de wetenschappelijke revolutie beschikken wij tegenwoordig over de meest fantastische apparaten die onze levensstandaard en levensduur enorm verbeterd hebben. Dit is echter een even naïef verhaal, omdat het efficiëntie tot een doel op zich maakt waardoor uiteindelijk alles zijn waarde verliest.

Maar er is nog een derde analogie, eentje die de universiteit niet als een exportbedrijf van kennis en technologie ziet, maar als een begrijpelijke leefwereld op zichzelf, een bijenkorf vol honing. Er is geen institutie zo stabiel en vitaal als een universiteit. De bakker op de hoek bestaat immers niet meer, evenmin als Vroom & Dreesman. Banken zijn er nog wel. Misschien zijn ze te groot om om te vallen, maar zij vallen wel permanent in andere handen, fuseren voortdurend en bereiken als ik het goed begrijp binnenkort hun uiterste houdbaarheid. Maar tussen al die vergankelijkheid staat de universiteit fier overeind. Al honderden jaren. En inderdaad: wat een buitengewoon duurzame saamhorigheid hebben wetenschappers door de eeuwen heen weten te organiseren! Dankzij hun onbaatzuchtige en levenslange liefde voor de waarheid hebben wetenschappers overal ter wereld de handen op elkaar gekregen voor magnifieke telescopen, laboratoria, bibliotheken en opleidingen. Subliem! Daar kunnen hedendaagse staten nog wat van leren.

Want het is toch vreselijk om te zien dat de politiek zo faalt in de bestrijding van zoiets simpels als diarree, een ongemak waaraan jaarlijks nog steeds meer dan 2 miljoen mensen doodgaan. Dat heeft natuurlijk alles te maken met het ontbreken op het wereldpolitieke podium van een onbaatzuchtige en levenslange liefde voor ieders welzijn. Daarom zouden wij als universiteit juist die toegewijde gemeenschapszin moeten proberen te exporteren, in plaats van het vermarkten van kennis en technologie. Want een universiteit is geen kennisproducent en geen techniekleverancier. Een universiteit is een gastvrije leefwereld vol geïnspireerde, onbaatzuchtige, en kritische weldenkendheid.

Dat moeten we niet vergeten. En dat moeten we ons niet laten afpakken. Niet door de inspecteurs en de ambtenaren die alleen in de papieren werkelijkheid geïnteresseerd zijn en de uitgaven willen beheersen; en ook niet door de voorlichters en de bedrijven die alleen in rendabele output geïnteresseerd zijn en kennis willen verkopen. Laten we goed beseffen wat een campus vooral is: een gastvrij onderkomen voor intellectuele moed, voor inspirerende creativiteit, voor een eindeloos goed gesprek over wat er echt toe doet, een gesprek dat puur inhoudelijk gevoerd wordt en waarin het gebruik van macht principieel bevraagd en bekritiseerd wordt. Laten we onze universiteiten koesteren en vanuit de campus nog maar één goed exporteren: inspirerende, onbaatzuchtige, kritische en gemeenschappelijke weldenkendheid.