Het is een krachtige en zelfverzekerde, maar ook nostalgische en zelf-ondermijnende slogan geweest waarmee de voorstanders van Brexit in 2016 campagne hebben gevoerd. Het is ook de slogan die het Verenigd Koninkrijk in een diepe vertrouwenscrisis heeft gestort. Dat past bij de moderne vergissing die impliciet in deze slogan aan het licht komt, een vergissing die kenmerkend is voor wat ik ‘cockpitdenken’ noem.

In dit denken wordt het handelen van verstandige mensen gereduceerd tot het draaien aan de juiste knoppen. Deze beeldspraak is een hedendaagse adaptatie van een oud beeld dat bij Plato vandaan komt en waarin het rationele deel van de ziel voorgesteld wordt als een wagenmenner die met zijn teugels twee paarden in bedwang moet houden. Sinds de mechanisering van het wereldbeeld zijn de paarden vervangen door een motor, de teugels door hendels en knoppen en het zicht op de weg en op het temperament van de paarden door een dashboard vol klokjes en meters.

We horen het onze beleidsmedewerkers zeggen als ze onze bestuurders toespreken: besef dat er maar een paar knoppen zijn waaraan jullie kunnen draaien. De impliciete boodschap is tegelijkertijd overigens wel degelijk dat besturen een kwestie is van draaien aan de knoppen. We hebben immers de wereld gemechaniseerd, niet alleen de fysieke, maar ook de sociale. Zoals je een vliegtuig van hier naar daar kunt laten vliegen door op de juiste wijze de hendels en de knoppen te bedienen, zo kun je ook – althans, dat idee leeft nog steeds in de vanzelfsprekendheden van onze alledaagse taal – een instituut, bedrijf, of samenleving van hier naar daar laten bewegen door op de juiste manier aan de knoppen te draaien.

De voorstanders van Brexit hebben de Britten, én zichzelf, wijsgemaakt dat er niets mis is met het cockpitdenken op zichzelf, maar dat zij onterecht uit de cockpit zijn weggestuurd. Het zijn de Europarlementariërs in Brussel die aan de knoppen zijn gaan draaien en dat heeft voor alle ellende gezorgd. Het idee dat we te maken hebben met een malaise van de moderniteit, zoals Charles Taylor dat heeft genoemd, is door het Leave-kamp onder het vloerkleed geveegd. Er is immers een simpele oplossing: wij, Britten, moeten weer zelf in de cockpit plaats nemen.

Take back control

Dat zal Rishi Sunak nog duur komen te staan. De nieuwe premier van het Verenigd Koninkrijk moet het paradoxale karakter van de zelf-ondermijnende slogan proberen te negeren. Hij moet zo goed mogelijk proberen te doen alsof er een cockpit in London staat, in 10 Downing Street, of in de Houses of Parliament. Hij moet doen alsof hij in feite de controle al heeft om de controle weer terug te kunnen pakken.

Maar juist daarin schuilt ook de zelf-ondermijnende paradox: je hebt controle nodig om controle te kunnen terugnemen. Je moet, om het zo te zeggen, van de maatschappij een mechaniek kunnen maken om haar als een mechaniek te kunnen besturen. Van nature is er namelijk geen cockpit, geen centrale bestuurskamer. Zo zit de natuur niet in elkaar en zo zitten wij niet in elkaar – individueel niet, maar zeker ook collectief niet. Levende organismen organiseren hun zelfbehoud op een totaal andere manier. Ik schreef daar elders over.

Sinds de Franse Verlichting hebben we ons echter vastgebeten in de droom van d’Alembert. Machtige witte mannen hebben gedroomd van een samenleving die een mechaniek is. Of, eigenlijk: ze hebben gedroomd van een cockpit met een dashboard met klokken en meters, hendels en knoppen, en van de megalomane rol die zij daar zouden kunnen spelen, de macht die ze daar zouden kunnen realiseren. Die jongensdroom is allang een nachtmerrie geworden. Er is geen cockpit. Er is geen controle die teruggepakt kan worden.

We hebben een heel andere kijk op de samenleving nodig. Een heel andere kijk op politieke macht. En een heel andere kijk op wetenschap en technologie. Laten we beginnen met op een nieuwe manier naar onze human condition te kijken. Zonder haast, hoeveel urgentie we ook voelen. Geduld is nodig, als we tenminste willen voorkomen dat we opnieuw in de val van de paradox trappen, als we willen voorkomen dat we opnieuw de controle proberen terug te pakken.