In 2013 publiceerde ik een boek over de kracht van gezond verstand en de macht van experts. Het boek is een pleidooi voor de rol van de open, onderzoekende houding in onze omgang met onze eigen onzekerheid en onze eigen onwetendheid. Het boek wijst op het risico dat de omgang tussen leken en experts die onderzoekende houding geweld aan kan doen. Enerzijds kunnen wij als leken door de alomtegenwoordigheid van experts namelijk aangemoedigd worden om onze onwetendheid bij de experts over de schutting te gooien. En anderzijds kunnen wij als experts aangemoedigd worden om onze onzekerheid en onwetendheid te verdoezelen, omdat de leken van ons als experts nu eenmaal antwoorden verwachten en geen vragen.

De patstelling die kan ontstaan in een kennissamenleving die geen goede omgangsvorm weet te creëren tussen experts en leken is het echte onderwerp van dat boek. En de meest fundamentele claim van het boek is dat wij op allerlei terreinen allemaal zowel leek als expert zijn en dat de echte uitdaging is om met elkaar een goede omgang te leren ontwikkelen met onze eigen, gezamenlijke onzekerheid en onwetendheid. Ik noem dat de omgang met gedeeld onbegrip.

Er is sinds 2013 een heleboel gebeurd op het wereldtoneel. Zo is in de VS Donald Trump al jaren bezig met een ‘war on journalism’, zitten we momenteel al maanden in een volstrekt ongekende pandemie en is er in augustus jl. een Stichting Gezond Verstand opgericht die een tweewekelijks onafhankelijk blad uitgeeft dat Gezond verstand heet. 

Ik zou op dit moment een heel ander boek moeten schrijven als ik nog een pleidooi zou willen houden voor ons gezonde verstand.

Dat pleidooi wil ik houden. Nog steeds. Maar dat heel andere boek zal ik niet schrijven. Laat je niets wijsmaken is nog lezenswaardig genoeg en de boodschap is nog steeds hard nodig en richt zich nu ook tot de redactie en de lezers van Gezond verstand. Want hoe zeer ik onafhankelijke, serieuze en kwalitatief hoogstaande journalistiek ook toejuich, is dat op zichzelf nog geen voldoende uiting van gezond verstand. 

Ik schreef eerder een blog over het risico dat de term ‘gezond verstand’ gekaapt kan worden door mensen die zelf hun gezonde verstand niet echt lijken te gebruiken. Dat doet zich ook nu weer voor. Daarbij gaat het mij er niet om dat anderen ‘mijn term’ niet zouden mogen gebruiken. Woorden zijn immers van ons allemaal. De term ‘gezond verstand’ is niet van mij en evenmin natuurlijk van de Stichting Gezond Verstand. 

Maar de lancering en de toonzetting van hun nieuwe blad maakt mij wel bezorgd en precies om dezelfde reden als ik in die eerdere blog uiteenzette: het valt nogal op dat het nieuwe blad van ‘wij’/’zij’-denken houdt en zichzelf geen vragen stelt. De redactie lijkt het juist allemaal nogal goed te weten. De artikelen in het eerste nummer delen ons onbegrip niet, hebben geen last van onzekerheid en al helemaal niet van onwetendheid. De auteurs kennen het echte verhaal, de waarheid die door ‘de voorgeschreven werkelijkheid’ voor de goedgelovige meerderheid verborgen blijft. De Stichting gaat de strijd aan met de regering en met de reguliere media die zich door zelfcensuur heeft laten degraderen tot de boodschappper van een door de echte macht gecontroleerd verhaal.

Deze boodschap heeft weinig met gezond verstand te maken. Zoals ik in de vorige blog schreef zal het gezonde verstand een strijd nooit kunnen winnen. Zolang er sprake is van strijd zal het gezonde verstand verliezen. De kritische kern van ons gezonde verstand is namelijk ‘op de automatische piloot als het kan en met de onderzoekende houding als het moet’. En die onderzoekende houding is nodig op het moment dat we met tegenstrijdigheden te maken hebben, op het moment dat er onverenigbare waarheidsaanspraken zijn en we geen mogelijkheden zien om die aanspraken gelijkelijk recht te doen.

Cruciaal daarbij is dat het niet van gezond verstand getuigt om die waarheidsaanspraken eenvoudigweg te verdelen over strijdende kampen en te streven naar een eenzijdige winst voor één van beide. Cruciaal voor het gezonde verstand is een omgang met gedeeld onbegrip die niet het karakter aanneemt van een zero-sum game. Het gaat er in het gezonde verstand nooit om dat de ene partij verliest als de andere partij wint. Als er echt sprake is van meerdere alternatieve verhalen dan is het gezonde verstand nooit de stem van slechts één van die verhalen. Als er echt sprake is van gedeeld onbegrip dan is het gezonde verstand de stem van de oprecht verwonderde medemens die zichzelf vragen stelt. Hoe is dit mogelijk? Wat is het geval? Wat betekent dit?

Het is de omgang met deze vragen als vragen die getuigt van gezond verstand. En dat is geen kwestie van zo snel mogelijk en zo drastisch mogelijk sommige antwoorden omarmen en andere verwerpen. En het is ook nooit een kwestie van tweedracht zaaien, geen pleidooi voor ‘wij’/’zij’-denken.

Ons gezonde verstand heeft het maar moeilijk, op het moment. Ze heeft geen flauw idee wat ze van al die tegenspraak moet denken. Haar uitdaging is om het uit te houden met die onzekerheid en die onwetendheid. Haar hoop is dat we elkaar daarin kunnen vinden: in het delen van onbegrip, in het accepteren van het feit dat we het niet weten.