De eerste blog ging over wat er gebeurt als iemand een interventie pleegt en daarmee het (leer)gedrag van een andere persoon beïnvloedt. De tweede blog ging over de stelling dat gepersonaliseerd leren wezenlijk een kwestie van persoonlijke interactie is en in de derde blog ging het over één aspect van die interactie: dat leraar en leerling hun aandacht op dezelfde zaak richten. In deze vierde blog gaat het over luisteren, of beter gezegd over het vermogen van de leraar om aandacht te besteden aan wat de leerling probeert te zeggen. In de vijfde blog, ten slotte, zal het gaan over de kwaliteit van het leren dat zich tussen personen afspeelt.

Download de hele serie hier als één document.

In deze vierde blog staat een prachtige foto van Pieter Henket centraal, uit zijn serie Congo Tales (www.pieterhenket.com)

Maar voor ik inga op de problematiek van het gepersonaliseerde leren, moet ik toch echt eerst even iets opmerken over de huidige Coronacrisis. De eerste drie blogs verschenen tussen 22 januari en 11 februari 2020, in die onbekommerde tijd vóór Corona, toen in Nederland nog helemaal niemand zich een voorstelling kon maken van hoe ons leven er nu (22 april 2020) uitziet. De fysieke nabijheid van de twee Congolese jongetjes op de foto valt ons nu onmiddellijk op. De een kruipt zowat in het oor van de ander, terwijl wij momenteel vertrouwd worden gemaakt met een nieuwe omgangsvorm die dat totaal onmogelijk maakt: houd anderhalve meter afstand! Ook maken wij inmiddels volop gebruik van digitale communicatiekanalen omdat wij allemaal zoveel mogelijk binnen blijven, in onze eigen huizen. Dat is me wel even iets anders. 

Die nieuwe omgangsvorm is relevant voor deze serie blogs over gepersonaliseerd leren. Sinds 16 maart jl. zijn de scholen namelijk gesloten. Het onderwijs vindt op afstand plaats. Scholieren en studenten doen hun werk thuis. Omdat veel mensen geneigd zijn te denken dat gepersonaliseerd leren een kwestie is van in je eentje op jezelf bezig zijn met een leertaak, zou je kunnen denken dat er op dit moment dus in feite heel veel gepersonaliseerd leren plaatsvindt. Als dat het geval is, hoe past dat dan bij dit beeld van deze twee Congolese jongetjes? Is gepersonaliseerd leren niets meer en niets minder dan in je eentje op jezelf met schools leren bezig zijn? 

Nee. Dat is een vertekening. Die isolatie, die opsluiting in je eigen persoonlijke ruimte binnen je eigen persoonlijke leertaak, is niet de kern van gepersonaliseerd leren. Het is er soms de verschijningsvorm van, maar het is geen gepersonaliseerd leren als er tegelijkertijd niet ook sprake is van de intieme, persoonlijke, aandachtige nabijheid die je op deze foto van Pieter Henket zo prachtig verbeeld ziet. Dat is de boodschap van deze blog.

De vraag waarmee ik wil beginnen is wie je denkt dat op deze foto de leraar is en wie de leerling. Als je de eerste drie blogs gelezen hebt, snap je dat dit een strikvraag is. Leraren en leerlingen leren om te beginnen altijd allebei. Leren is een interactieve prestatie die een goede samenwerking vereist. Natuurlijk is er in die samenwerking ruimte voor ongelijksoortige taken en verantwoordelijkheden, en in de vorige blog heb ik betoogd dat het voor gepersonaliseerd leren nodig is dat de leraar er in slaagt om te vertrekken vanuit de aandacht van de leerling en die aandacht moet zien om te buigen naar dat wat volgens de leraar de aandacht van de leerling waard is. Om dat te kunnen, heb je een leraar nodig die goed kan luisteren, die oor heeft voor de aandacht van de leerling, die begrijpt wat de leerling bezighoudt. Dat betekent dat, inderdaad, de luisterende jongen rechts op de foto in het geval van gepersonaliseerd leren de leraar is. Die jongen is een en al aandacht en zijn aandacht gaat heel expliciet uit naar wat die andere jongen hem te vertellen heeft. De fluisterende jongen heeft het initiatief. 

Dat is nu precies wat er bedoeld wordt met gepersonaliseerd leren: het vertrekt vanuit de interventie die de leerling pleegt. De inbreng van de leraar is responsief: hij luistert naar de leerling, begrijpt wat de aandacht van die leerling heeft en past zijn interventie daarop aan als hij de aandacht van de leerling om wil buigen naar dat wat volgens hem die aandacht waard is. Die responsiviteit zien we hier in beeld. Ik ken geen mooier en geen krachtiger beeld van wat voor mij ten diepste een leraar is dan dit luisterende Congolese jongetje.

Maar begrijp me niet verkeerd. Een responsieve leraar die vertrekt vanuit de interventie die zijn leerling pleegt, is niet een slaafse volgeling die naar de pijpen danst van een opgeschoten, egocentrische kleuter. Sterker, een responsieve leraar ontlokt aan zijn leerling de verhalen over wat zijn aandacht heeft. Kijk naar het jongetje rechts op de foto en zie het geduld waarmee hij het linkerjongetje de ruimte geeft om zijn verhaal te doen. Ook hier is er weer sprake van de diepe samenwerking waarover de tweede blog ging: het overgooien van een bal wordt echt voor de ongedeelde helft mogelijk gemaakt door degene die de bal zal gaan vangen. Je ziet aan de wijze waarop het luisterende jongetje present is, dat de jongen die zijn geheim wil delen voelt dat hij zijn geheim kán delen. Er wordt naar hem geluisterd. Het geheim zal bij het luisterende jongetje in goede handen zijn. Als je goed kijkt zíe je zelfs aan de lichaamstaal dat het luisterende jongetje daar de goede handen voor heeft. 

Wat leert het linkerjongetje hier nu van? Op de eerste plaats – en dit is een leeropbrengst die echt niet onderschat moet worden – het linkerjongetje leert zijn verhaal te doen. Kijk eens op die manier naar gepersonaliseerd leren in tijden van Corona. Videobel met jouw leerling en luister naar hem. Laat hem zijn verhaal doen. Dat is een mooie oefening. Voor iedereen, altijd maar weer. Je verhaal doen. Onder woorden leren krijgen wat jou beweegt. Vraag als leraar maar eens aandachtig door en je zult kunnen horen hoeveel jouw leerling van deze opsluiting thuis leert, vooral ook over zijn manier van leren, vooral ook over wat leren voor hem betekent in de gedwongen thuissituatie waarin hij zich bevindt, maar ook over hoe je iemand iets kunt vertellen over hoe je je voelt. Dat zijn belangrijke, prachtige lessen. 

Natuurlijk moet je daarvoor wel aandachtig doorvragen. Als je dat doet, leert jouw leerling – net als het Congolese jongetje dat zijn geheim deelt – ook nog iets anders, iets dat zeker zo belangrijk is. Hij leert namelijk dát er naar hem geluisterd wordt, dat zijn verhaal ertoe doet. En daarmee leert hij verder ook hoe luisteren eruitziet en hoe hij zelf zou kunnen luisteren als er eens een keer iemand anders is die zijn verhaal zou willen doen. 

Gepersonaliseerd leren is leren dat zich tussen personen afspeelt, dat de communicatie verbetert tussen mensen met een verhaal. Gepersonaliseerd leren biedt de leraar volop gelegenheid om het verhaal van zijn leerling te duiden als een vat vol leervragen. Je hoeft dat vat niet te vullen, als leraar. Het zit al vol. Iedere leerling heeft een verhaal. En in ieder verhaal zitten talloos veel aanknopingspunten voor een leerzaam vervolg, ook in de richting van de lesstof die de leraar zo graag onder de aandacht van zijn leerling brengt. Juist dat is gepersonaliseerd leren.