In deze serie blogs besteed ik grondig en weloverwogen aandacht aan het begrip ‘gepersonaliseerd leren’. In ieder blog zal ik een beeld centraal stellen aan de hand waarvan ik iets zal proberen duidelijk te maken over wat er gebeurt als personen met elkaar omgaan en in die omgang leren teweeg brengen. Want daar gaat het om in gepersonaliseerd leren: dat is leren dat zich tussen personen afspeelt.

De eerste blog gaat over wat er gebeurt als iemand een interventie pleegt en daarmee het (leer)gedrag van een andere persoon beïnvloedt. Deze tweede blog gaat over de stelling dat gepersonaliseerd leren wezenlijk een kwestie van interactie is. De volgende twee blogs zullen ieder over één aspect van die interactie gaan: over aandacht hebben voor hetzelfde in de derde en over luisteren in de vierde blog. De laatste blog van de serie zal gaan over de kwaliteit van de persoonlijke interactie waarin het leren zich afspeelt.

Download de hele serie hier als één document.

In deze blog staat het beeld centraal van twee personen die een bal overgooien. Links zien we een vrouw – laten we zeggen: de leerkracht – en rechts een kind dat ik de rol van leerling zal geven. De leerkracht en de leerling gooien een bal over, maar ik kan ook voorzichtiger beginnen en zeggen dat er een bal tussen hen in zweeft. Die bal is uiteraard van de één onderweg naar de ander. Maar wie heeft hem dan gegooid?. Vermoedelijk – dat was tenminste bij mij het geval – zal je denken dat de bal door de leerkracht gegooid is en dat de leerling hem probeert te vangen. Maar probeer de andere optie eens te zien – stel je eens voor dat de leerling de bal heeft gegooid en de leerkracht hem probeert te vangen. Dat kost, frappant genoeg, niet al te veel moeite. Gooien en vangen lijken, althans, zoals gevangen in deze foto, behoorlijk op elkaar. Ik vind dat interessant. En relevant. Als je samen aan het overgooien bent, doe je allebei ongeveer hetzelfde: degene die gooit is al gooiend bezig met het vangen van de ander, en degene die vangt is al vangend bezig met het gooien van de ander. De leerkracht en de leerling produceren samen een overgooi. 

Het moet ook samen. Niemand kan in zijn eentje overgooien. Overgooien doe je echt met elkaar. Iemand kan natuurlijk wel in zijn eentje een bal in de richting van een ander gooien. Maar als die ander totaal niet bezig is met die bal, als hij die bal niet aan ziet komen en geen enkele poging onderneemt om die bal te vangen, dan is dit geen kwestie van overgooien geweest. Om over te kunnen gooien heb je de oprechte samenwerking nodig met iemand die de bal probeert te vangen. Je kunt een bal wel naar een vogel of een lantaarnpaal gooien, maar je kunt hem niet naar een vogel of een lantaarnpaal overgooien. Overgooien is iets anders dan gooien. Gooien kan iemand alleen, dat is een zelfstandige taak die één persoon op zich kan nemen. Maar overgooien kun je niet alleen. Dat werkwoord kan alleen in het meervoud correct gebruikt worden. Wij gooien over.

Alle menselijke interactie lijkt qua vorm op overgooien. Het komt alleen in het meervoud voor. Gepersonaliseerd leren is – zo heb ik in de eerste blog van deze serie beweerd – een kwestie van interactie. Gepersonaliseerd leren komt dus ook alleen maar in het meervoud voor. Dat zou je misschien niet verwachten, omdat velen de term associëren met een leerling die achter een computer wordt gezet en die vervolgens alleen maar lijkt te interacteren met een softwarepakket. In de beeldspraak van het overgooien lijkt dit dan wellicht het meest op iemand die een bal tegen een muur gooit en die de terugkaatsende bal steeds zelf probeert te vangen. Maar dat is wat mij betreft nu precies een misleidend beeld van wat er gebeurt als er sprake is van gepersonaliseerd leren. Dat is namelijk geen individueel of geïsoleerd leren, maar een kwestie van leren waarbij personen betrokken zijn. 

Personen zijn wezens die redenen kunnen geven voor wat ze doen en die om redenen kunnen vragen als zij te maken hebben met wat een andere persoon doet. Redenen zijn interactieve gegevenheden. Zij helpen de interpretaties articuleren waarvan sprake was in de vorige blog, de duidingen die uitingen, positioneringen en uitnodigingen zijn.

Cruciaal hierbij is het begrip ‘interpretatie’. Dat heb je nodig, ook als je een zelfstandige leerling bent die achter een computer is gezet. Stel het je voor: je krijgt vragen en moet antwoord geven. Die antwoorden zijn goed of fout. Dat is geen kwestie van mechanische conditionering, zoals bij de hond van Pavlov, die een associatie aanleert tussen het geluid van een bel en de kwijl in zijn bek. Het is een kwestie van begrip, van het aanleggen van een normatief verband tussen de betekenis van de vraag en de betekenis van het antwoord. Als je begrijpt waarom het goede antwoord goed is, kun je de reden geven waarom het goed is en kan jou naar die reden gevraagd worden. Dat normatieve verband moet in de software aangebracht zijn. Door een persoon. En het moet door het kind gevolgd en begrepen kunnen worden. Als een persoon. De software nodigt het kind uit om in te stemmen met zijn positionering als een correct of een niet-correct lerend kind. 

Het is die uitnodiging die persoonlijk is, die een gepersonaliseerde interactie is, die betekenis zichtbaar en mededeelbaar maakt. En het gaat me hierbij om die mededeelbaarheid. Een kind dat in zijn eentje achter een computer bijvoorbeeld Franse woordjes leert, is helemaal niet met gepersonaliseerd leren bezig, tenzij en voor zover hij zijn successen en fouten delen kan met een andere persoon. Om het in termen van de vergelijking met het gooien te zeggen: als de leerling alleen maar met de software in de weer is, volstrekt op zichzelf aan zijn eigen lot overgelaten, bij wijze van spreken in een isoleercel in de Jeugdzorgplus, dan is hij alleen maar aan het gooien, niet aan het overgooien. Overgooien gebeurt als de leerling, bijvoorbeeld na vijftig goede woordjes, opkijkt en de blik van de leerkracht weet te vinden. Die knikt hem even bemoedigend toe en de leerling glimt van trots.

Dát is het moment van overgooien, dat is het moment waarop de leerling iets leert, gepersonaliseerd leert. Het is die bemoedigende knik die een uiting, duiding, positionering en uitnodiging is, in reactie waarop de trotse glimlach van de leerling eveneens een uiting, duiding, positionering en uitnodiging is. De beschikbaarheid van de leerkracht, diens erkenning en bevestiging, is wat gepersonaliseerd leren maakt tot wat het is: een interactie waarin leren gebeurt omdat de leerkracht met zijn reactie de prestatie van de leerling tot een lering maakt, een geslaagde overgooi. Dat kan de leerling niet alleen, net zo min als de leerkracht in zijn eentje kan lesgeven.