Tijdens de Open Dag van de ISVW zal ik voor het eerst een lezing houden over de thematiek van mijn nieuwe boek, En nu? De mens als bedreigde diersoort, dat vanaf 22 februari 2024 in de boekhandel zal liggen. In dit boek verken ik een nieuw mensbeeld aan de hand van elf mentaliteitsveranderingen die ik van harte aanbeveel en waarvan ik, optimistisch als ik ben, overal al sporen zie. De centrale mentaliteitsverandering is die van heerser naar debutant. We moeten echt ophouden te denken dat wij als plaatsvervanger van God zouden kunnen heersen over al wat leeft. En we moeten ook de geseculariseerde versie van dat idee achter ons laten: we zijn niet de kroon op de evolutie.

We doen er goed aan ons veel bescheidener op te stellen: we zijn debutanten. We zijn als het ware de laatst op aarde gearriveerde diersoort. We komen net kijken en hoe beter we dat tot ons laten doordringen, hoe gemakkelijker het moet kunnen worden om met een open en ontvankelijke blik te leven, met enthousiaste belangstelling, met een onderzoekende houding en met permanente, leergierige vragen op de lippen: Waarom gaan de dingen zoals ze gaan? Waarom denken we wat we denken en doen we wat we doen?

Als je die vragen oprecht en toegewijd stelt, en blijft stellen, valt een tweede broodnodige mentaliteitsverandering op. We moeten echt ophouden te denken dat er een cockpit is met een dashboard waarop alle relevante informatie beschikbaar is en met knoppen waaraan we kunnen draaien om heel het raderwerk van koers te laten veranderen. Dat is een schadelijke fantasie, waar we lang in geloofd hebben. Maar inmiddels weten we dondersgoed dat de wereld niet maakbaar is. Het is daarom ook de hoogste tijd om ons te realiseren dat onze aarde een speelveld is waarin het om ontmoeten draait en niet om controleren.

Dat brengt een derde grote mentaliteitsverandering met zich mee die voortkomt uit een fundamentele kritiek op het kolonialistische roofkapitalisme dat aan de wieg heeft gestaan van het moderne leven. Wij hadden geen ontdekkingsreizigers moeten worden, maar ontmoetingsreizigers. Onze aarde is geen planeet waarop wij naar iets op zoek zijn, maar een planeet waarop wij naar iemand op zoek zijn. Iets kun je beheersen, in jouw wereld trekken, maar iemand niet. Die kun je alleen ontmoeten, in een wereld die van jullie samen is, niet van jou alleen en niet van die ander.

En zo zijn er nog acht mentaliteitsveranderingen. Samen zorgen ze voor een rijk geschakeerd beeld van wie wij zouden kunnen zijn en hoe wij zouden kunnen leven als wij na het Antropoceen nog een toekomst willen kunnen hebben. Daarmee treed ik in een van de voetsporen van Erasmus, die mij heeft laten inzien dat als je de samenleving wilt verbeteren je niet zozeer moet investeren in een goede regering maar in een goede levensbeschouwing. Het gaat om vorming, om ethiek, pedagogiek, onderwijs en filosofie. Daarvoor moet je in Leusden zijn en niet in Den Haag.